Het ‘Weihnachts-Oratorium' van J.S. Bach
In Johann Sebastian Bach (1686 – 1750) vindt de barok zijn culminatiepunt. Ten tijde van het ontstaan van het ‘Weihnachts-Oratorium’ is J.S. Bach’s compositorische talent al ten volle gerijpt. Vele cantates zijn al gereed, evenals zijn grote Passionen: de Johannes-Passion (1723) en de Matthäus-Passion (1729). Zoals elke componist liet ook hij zich graag inspireren door de Kersttijd en had hij al meerdere feestelijke cantates voor dit sfeervolle jaargetijde geschreven. In het najaar van 1734 begon hij aan het componeren van zijn ‘Weihnachts-Oratorium’, bestemd voor de daaropvolgende Kersttijd. In feite was dit componeren inderdaad een soort samenstellen, waarbij hij gebruik maakte van een kort daarvoor ontstane kerkcantate en van drie wereldlijke cantates uit 1733 en 1734 plus een koor uit de verloren gegane Markus-Passion. Bestaande composities werden van nieuwe tekst voorzien (‘parodietechniek’), deels door Bach zelf, deels waarschijnlijk door zijn vaste tekstdichter Christian Friedrich Henrici (pseudoniem: Picander). De aria’s zijn op één uitzondering na allemaal parodieën: de alt-aria” Schliesse mein Herze” werd nieuw gecomponeerd om beter aan te sluiten bij de betekenis van de tekst en de sfeer van het werk. Ook bij de opening van het vijfde deel heeft Bach afgezien van de oorspronkelijk geplande parodie en een beter in de context passend koorwerk gemaakt.
Qua vorm en stijl sloot Bach
zich niet zozeer aan bij de minder beduidende traditie van de ‘Weihnachts-Historie’
(van bijv. H. Schütz), maar veel meer bij zijn eigen Passionen. De daarin
toegepaste drievoudige gelaagdheid van de tekst (Bijbelverhaal – vrije dichting
- koraal /kerklied) en het daarop berustende veelvoud van muzikale vormen
vinden wij ook in het Weihnachts-Oratorium terug. Leidraad is het kerstverhaal
van Lucas (II, 1, 3-21) en Matthäus (II, 1-12) tot en met de aanbidding der
wijzen, voornamelijk ten gehore gebracht in de secco (‘droge’, slechts door
klavier en basinstrumenten begeleide) recitatieven van de evangelist. De vrij
gedichte tekstdelen worden muzikaal iets anders uitgewerkt dan in zijn
Passionen. De dramatisering van met de handeling verbonden dialogen tussen
personen en personengroepen, die in Bach’s Passionen een grote rol speelt, komt
in het Weihnachts-Oratorium veel minder voor. De becommentariërende en
reflecterende elementen treden veel meer op de voorgrond. Dit is waarschijnlijk
bewust de bedoeling geweest. Terwijl de dialogen in de tekst niet automatisch
in muzikale dialogen worden omgezet, treden soms dialoogelementen van andere
aard naar voren. Zo mengt de verteller zich actief in het verloop van het
verhaal over de engel en de herders, door de vertelling te onderbreken om de
herders aan te sporen naar de kribbe te gaan. De toehoorder wordt hierdoor in
het gebeuren verplaatst en er direct bij betrokken. Op een andere plaats wordt
de bijzondere religieuze betekenis van de woorden onderstreept door de
reciteerstijl te verlaten voor een arioso. Maatgevend voor de verklankingstijl
blijkt de inhoud van de woorden te zijn, niet de spreeksituatie. Door de
variatie in uitdrukkingswijze vormen de vrij gedichte accompagnato
(=instrumentaal begeleide) recitatieven een verlevendigend element in het werk.
Daartegenover staan de aria’s als beschouwelijk rustpunt, een functie die door
de driedelig-symmetrische dacapo-vorm bekrachtigd wordt.
De derde tekstlaag wordt
gevormd door de kerklied-strofen uit de 16de en voornamelijk de 17de
eeuw, die op een enkele uitzondering na met hun oorspronkelijke melodie
verschijnen. Het ‘volk’ verwoordt daarin zijn instemming met de actuele
betekenis van het gebeuren. De muzikale behandeling van de kerkliederen is van
een verbazingwekkende variatie: behalve de qua harmonisatie en stemvoering
onovertroffen ‘Kantional’-zettingen (de typische vierstemmige Bachkoralen) zijn er instrumentaal-vocale
koraalbewerkingen gemengd met arioso of begeleid recitatief en rijk versierde
slotkoralen met instrumentale tussen- en naspelen. Hierdoor én door de
prachtige koorwerken hoort dit oratorium tot Bach’s toegankelijkste, vrolijkste
en verrukkelijkste muziek. De inzet van trompetten en pauken in drie van de zes
cantates draagt bij aan het feestelijke karakter.
Het Weihnachts-Oratorium is geen oratorium in strikte zin, maar een reeks van zes kerkcantates, tamelijk los verbonden door het kerstverhaal. Oorspronkelijk waren ze bedoeld om afzonderlijk uitgevoerd te worden op de drie dagen van Kerstmis, Nieuwjaarsdag, de eerste zondag na Nieuwjaar en Epifanie (‘Driekoningen’). Bach heeft de titel ‘Oratorium Tempore Nativitatis Christi’ gezet zowel op de oorspronkelijke partituur als in het tekstboek voor de kerkbezoekers, te gebruiken tijdens de eerste uitvoering. Daarmee heeft hij willen uitdrukken dat het om een samenhangend werk gaat. De eenheid heeft hij proberen te verhogen door de opeenvolging van toonsoorten D-G-D-F-A-D. Of hij de reeks ooit als één geheel heeft uitgevoerd is niet bekend; het lijkt niet erg waarschijnlijk. Zijn tijdgenoten overzagen en beleefden de dertien dagen (twaalf nachten) van de kersttijd intensief en ze leefden toe naar de opeenvolgende delen van de samenhangende cantatecyclus. Voor de moderne toehoorder is het makkelijker om de samenhang te overzien als dit werk, dat een hele periode omspant, in een korte tijd ten gehore wordt gebracht. Als concertstuk is het echter zowel voor toehoorders als uitvoerenden een zware opgave voor één avond, duidelijk niet bedoeld om samen uitgevoerd te worden in één keer. Daarom is uitvoering van een substantieel en samenhangend deel van het werk, zoals in onze uitvoering beoogd wordt, een verantwoorde optie.
Temidden van de vele Advents- en Kerstcantaten die in de 17de en 18de eeuw werden gecomponeerd voor de protestante kerken in Duitsland is J.S. Bach’s Weihnachts-Oratorium het belangrijkste werk. Het talent van J.S. Bach komt er volledig in tot uiting. Kwalitatief hoort het tot de beste oratoria van alle tijden. Het werk is door het vrolijke karakter toegankelijk voor een breed publiek en blijft tegelijkertijd kenners boeien door zijn veelzijdigheid en diepgang. Als een van de meest geliefde oratoria, zowel voor uitvoerenden als toehoorders, werd het een van de pijlers van het concertleven en de oratoriumcultuur in de 19e en 20e eeuw.
Uitvoeringen door Eindhovense amateurgezelschappen
Na de Tweede Wereldoorlog is het ‘Weihnachts-Oratorium’ in de regio Eindhoven slechts een tiental malen door amateurverenigingen ten gehore gebracht:
| 6 december | 1961 | Eindhovense Oratorium Vereniging |
| 21 december | 1966 | Eindhovense Oratorium Vereniging |
| 19 december | 1970 | Eindhovense Oratorium Vereniging |
| 29 november | 1975 | Eindhovense Oratorium Vereniging |
| 7 december | 1985 | Philips’ Philharmonisch Koor |
| 17 december | 1986 | E.G.K. "De Roostenzangers" |
| 19, 21, 22, 23 december | 2003 | Philips’ Philharmonisch Koor |
| 11 december | 2005 | E.G.K. "De Roostenzangers" |
Het werk heeft nog niet op het programma van het Brabantkoor gestaan. Wél is het werk in Eindhoven enkele malen uitgevoerd door professionele ensembles en door een semi-professioneel kamerkoor:
22 december 1994 Eindhovens Vocaal Ensemble (deel 1, 2 en 3)
6 januari 1995 Eindhovens Vocaal Ensemble (deel 4, 5 en 6)
Vergeleken met andere grote oratoria, zoals de Matthäus Passion van J.S. Bach, Messiah van G.F. Händel of ‘Die Schöpfung’ van J. Haydn is dit belangwekkende werk, toch één van de pijlers van de oratoriumcultuur, in de naoorlogse periode relatief weinig tot klinken gebracht door verenigingen uit de regio Eindhoven. Het feit dat uitvoering van dit werk geen sinecure is, zal daar mede debet aan zijn.
Jos Thomassen