Concerten
14 december St. Janskerk Maastricht

Roostenzangers zingen Misa Criolla en Navidad Nuestra

Het Eindhovens Gemengd Koor ‘De Roostenzangers’ voerde op zondag 14 december in een volle St. Janskerk aan het Vrijthof in Maastricht opnieuw de "Misa Criolla" en het kerstverhaal "Navidad Nuestra" van Ariel Ramiréz uit. Het concert begon om drie uur. Beide werken werden uitgevoerd volgens de door Ramírez gecorrigeerde Argentijnse uitgave. De Boliviaanse tenor Enrico Orlando Villca Suntura en het Ensemble Daniël Fanego stonden garant voor een authentieke benadering. Verder werkte mee de vaste begeleider van het koor, pianist Rob van Heck. Het geheel stond onder leiding van dirigent Jos Thomassen.

50 jaar Misa Criolla en Navidad Nuestra

Ariel Ramírez componeerde zijn Misa Criolla en het kerstverhaal Navidad Nuestra in 1964, nu 50 jaar geleden, toen bekend werd dat het Vaticaans concilie muziek in de volkstaal zou toestaan in de kerk. Door verspreiding via de grammofoonplaat raakte de Misa Criolla in korte tijd wereldwijd bekend en geliefd. Ramírez gaf de mis een echt Latijns – Amerikaans volkskarakter door de creoolse muziek als uitgangspunt te nemen en inheemse instrumenten te gebruiken. Meeslepende Argentijnse ritmes, melodieën die perfect de creoolse religieuze vervoering weergeven, momenten van verstilling of drama: temperamentvolle muziek die blijft boeien en ontroeren.

Kaartverkoop

De kaartverkoop in Maastricht werd verzorgd door de UITbalie, de receptie van het Theater aan het Vrijthof 47, 6211 LE Maastricht. De kaartjes kostten € 12,50. Er was ook nog een last-minute verkoop in de kerk, vanaf een uur voor aanvang van het concert. Die verkoop werd ook verzorgd door een medewerker van de UITbalie.

Volledig programma

Ensemble Daniël Fanego

1. Vasija de barro (Ecuador)                  Andes / tekst Gonzalo Benítez
2.  Caballo viejo (Venezuela)                 Simón Diaz
3.  Juana Azurduy ( Argentinië)           Ariel Ramírez – Felix Luna
4.  La Partida (Venezuela)                      Carlos Bonnet

Misa Criolla*                                         Ariel Ramírez

1.  Kyrie                                                    vidala - baguala
2.  Gloria                                                    carnavalito - yaraví
3.  Credo                                                   chacarera trunca
4.  Sanctus - Benedictus                        carnaval cochabambino
5.  Agnus Dei                                           estilo pampeano

Ensemble Daniël Fanego

1.  Los Pájaros perdidos (Argentinië) Astor Piazzolla - Mario Trejo
2.  Entre amor (Chili)                               Horacio Durán (Inti-Illimani)
3.  Mi sueño mejor (Bolivia)                  volksmelodie (Los Kjarkas)
4.  Cancion del Mariachi (Mexico)       Cesar Rosas (Los Lobos)
     ‘Morena de mi Corazón’

Navidad Nuestra*                                  Ariel Ramírez / Felix Luna

1.  La Anunciación                                chamamé                    
2.   La Peregrinación                             huella                         
3.   El Nacimiento                                  vidala uit Catamarca              
4.   Los Pastores                                   chaya uit La Rioja      
5.   Los Reyes Magos                          takirari                       
6.  La Huida                                           vidala uit Tucumán      

* Tenorsolist, koor en ensemble

Misa Criolla en Navidad Nuestra - toelichting

Bij Argentijnse muziek denken we meteen aan de tango; deze expressieve dans is rond 1890 ontstaan in het grensgebied tussen Uruguay en Argentinië en wordt vooral beoefend in de hoofdstad Buenos Aires. De Argentijnse muziekcultuur omvat echter veel meer; er is een schat aan volksmuziek en volksdansen in de diverse delen van dit enorm grote land; de afstand van het uiterste noorden tot het zuidelijkste puntje bedraagt ca. 4500 km, vergelijkbaar met de afstand Helsinki – Gibraltar. Het is een smeltkroes van culturen en tussen de regio’s bestaan grote verschillen.

Ariel Ramírez (Santa Fe, 4 september 1921 - Buenos Aires, 18 februari 2010 had een grote voorliefde voor de eigen Argentijnse muziek en probeerde de diverse stijlen en ritmes te verwerken in zijn composities. Toen in 1964 bekend werd dat het tweede Vaticaanse concilie het gebruik van de volkstaal zou toestaan in de kerk besloot Ariel Ramírez een mis in de eigen volkstaal te componeren. Hij wilde het Europese religieuze erfgoed en de volkscultuur bij elkaar brengen en dat niet enkel via de taal. Hij wilde ook een brug slaan tussen de klassieke muziek en de folklore. Hij probeerde dat te bereiken door de compositie te baseren op de ritmes en melodische patronen van de volksmuziek. Verder gebruikte hij bij de begeleiding inheemse instrumenten, zoals de charango (een klein, 10-snarig gitaarachtig instrument uit de Andes met een schild van het gordeldier als klankkast), de bombo legüero (‘verdragende’ grote trom) en schudinstrumenten zoals de pezuñas of chaschas (bundel geitenhoeven). Ook worden de quena (rechte Indiaanse fluit) en de sikus (dubbele panfluit uit de Andes) ingezet. Zo ontstond deze creoolse mis (de nakomelingen van de gemengde relaties tussen Spaanse kolonisten, Afrikaanse slaven en inheemse indianen worden betiteld als ‘criollo’, creools).

Nog in 1964 werd de mis op de plaat gezet met het folklorekwartet 'Los Fronterizos'  in de solopartijen en met het koor van de Basílica del Socorro. Voor de B-kant van de LP had Ramírez nog muziek nodig. Hij benaderde zijn vriend en prominent tekstschrijver Félix Luna (Provincie La Rioja, 30 september 1925 – Buenos Aires, 5 november 2009) om een Argentijns kerstverhaal te dichten: Navidad Nuestra (‘Onze Kerstmis’). De basis werd door Ramírez en Luna gelegd in één intensieve nacht van samenwerking vol 'inspiratie van boven'. Zo ontstond een cantate bestaande uit 6 delen die samen het kerstverhaal vertellen, van de aankondiging van de geboorte aan Maria door de engel Gabriël tot de vlucht naar Egypte. De scenes werden gesitueerd in Argentinië, Jozef en Maria trekken over de pampas op zoek naar onderdak, de herders komen uit het dorp Aimogasta in de Argentijnse provincie La Rioja, in het noord-westen van Argentinië, grenzend aan Bolivia. Gebruiken uit die regio worden beschreven en hier en daar wordt lokaal dialect gebezigd. Hierdoor staat Navidad Nuestra nog dichter bij de folklore dan Misa Criolla. De ritmes die Ramírez toepaste komen uit diverse streken, maar voornamelijk uit het noordwesten, dat de grootste muzikale rijkdom kent. Opvallend in deze dansritmes is het zowel afwisselend als gelijktijdig optreden van tweedelige en driedelige ritmes; dit verleent deze muziek een geheel eigen charme, maar is niet makkelijk voor musici die er niet mee opgegroeid zijn.

De muziek van beide werken werd in 1965 tegelijkertijd uitgegeven in Buenos Aires. De eerste openbare uitvoering vond eveneens in 1965 plaats in Buenos Aires in het beroemde Columbustheater. Door verspreiding via de grammofoonplaat raakte de Misa Criolla in korte tijd wereldwijd bekend en geliefd. In maart 1967 kwam de maestro met Argentijnse musici naar Europa en gaf met twee Spaanse koren 22 concerten in 7 landen. De populariteit van de Misa Criolla is enorm. Overal ter wereld is het werk uitgevoerd; er bestaan meerdere registraties. De cd-opname met José Carreras (1988) ging, zo'n 25 jaar na het ontstaan van de Misa, weer met miljoenen over de toonbank. In Argentinië is tijdens een groots koorfestival van 4 tot 8 november 2014 te Mendoza herdacht dat deze werken 50 jaar geleden geschreven zijn en werd eer betoond aan de componist. Ook op diverse plaatsen in Nederland vinden dit najaar uitvoeringen plaats; ook wij willen deze temperamentvolle muziek, die blijft boeien en ontroeren, graag ten gehore brengen.

Verschillende uitgaven en uitvoeringen

In Zuid-Amerikaanse muziek is improvisatie een belangrijk element, een muziekstuk leeft en ontwikkelt zich. Dat gebeurde ook met Misa Criolla en Navidad Nuestra, vaak afhankelijk van de uitvoerenden, maar ook onder leiding van de componist. Ramírez zelf heeft deze werken nooit volledig uitgevoerd volgens de oorspronkelijk uitgegeven partituren; die kwamen al niet geheel overeen met de plaatopname. Hij gebruikte vanaf het begin Argentijnse instrumenten die niet in de partituur vermeld stonden. Hij voerde, na de opname met Los Fronterizos, de werken vrijwel altijd uit met één tenorsolist, hoewel in de partituur meerdere solopartijen staan.

Al vroeg werden Misa Criolla en Navidad Nuestra ook in Europa en de VS uitgegeven vanwege de slechte verkrijgbaarheid van de Argentijnse uitgave. Deze uitgave is deels gebaseerd op de oorspronkelijke partituur, deels kennelijk ‘op gehoor’ genoteerd van de opname van Los Fronterizos en nog hier en daar gewijzigd, zonder kennis van de Argentijnse ritmes. Bovendien zijn de latere aanpassingen die Ramírez zelf doorvoerde niet verwerkt en kwamen enkele inheemse instrumenten niet in de partituren voor.

In 1989 kwam een nieuw Argentijns arrangement uit met enkele duidelijke wijzigingen t.o.v. de eerste uitgave. Het koorarrangement is van pater Segade, die ook de arrangementen verzorgde voor de eerste opname. Ook werden de door Ramírez meest gebruikte of goedgekeurde veranderingen in de nieuwe uitgave vastgelegd. Dit is de partituur die Ramírez zelf gebruikte tot het eind van zijn carrière eind 2004. Ze is te horen op de cd-opname met José Carreras, onder leiding van de bekende Ramírez arrangeur en dirigent Damián Sánchez. Terwijl het koor de nieuwe versie zingt, gebruikt Carreras vreemd genoeg de Europese versie van Misa Criolla en zingt uit de Argentijnse partituur van Navidad Nuestra. In 2001 vonden nog kleine aanpassingen plaats door arrangeur Damián Sánchez, die altijd nauw met Ramírez heeft samengewerkt.

Door de betere verkrijgbaarheid in Europa en de VS werd de Europese versie tot voor kort het meest gebruikt in Nederland. De verschillen tussen de Europese en de Argentijnse uitgave van Misa Criolla zijn niet heel groot, echter de Europese Navidad Nuestra wijkt helaas sterk af van de bedoelingen van de componist. De drukkwaliteit en de uitvoering van de boekjes in Argentinië is vaak matig. Dit was voor de Stichting Argentijnse Muziek de reden om de verbeterde Argentijnse bladmuziek, in samenwerking met de rechthebbende in Argentinië, vanaf 2007 zelf in Nederland uit te geven. Hierin staan ook aantekeningen over de variaties, die Ramírez zelf gebruikte, met name in de piano en percussie, en suggesties voor de instrumenten die nog steeds ontbreken, maar wel in uitvoeringen met Ramírez werden gebruikt.

Wij voeren beide werken uit volgens deze gecorrigeerde Argentijnse uitgave, die door Ramírez laatst gebruikte versie bevat en door hem goedgekeurde aanpassingen.

Korte beschrijving van de werken en toegepaste ritmes

Misa Criolla

Het dramatische ritme vidala-baguala uit de noordelijke Andes vormt de basis van het Kyrie. Het aansluitende populaire Gloria bestaat grotendeels uit een vrolijke carnavalito, in het midden opeens afgewisseld door een langzaam ritme (yaraví) dat door de Inca's voor begrafenissen gebruikt werd. Het Credo is een onweerstaanbare chacarera trunca, de belangrijkste feestdans in midden-Argentinië. In het Sanctus is een subtielere variant op de carnavalito te horen: carnaval cochabambino uit Bolivia. De mis eindigt met een melancholiek Agnus Dei, kenmerkend voor de Argentijnse pampa's (estilo pampeano).

Navidad Nuestra

La anunciación - De aankondiging

Op het ritme van de chamamé (uit het noordoosten) kondigt de engel Gabriël deels in de taal van de Guaraní-indianen, aan Maria de geboorte aan. Daarna keert hij terug naar de plaats waar God is en vertelt daar dat hij de mooiste vrouw ooit, de koningin van de wereld, heeft aanschouwd, ‘met ogen als sterren’.

La peregrinación - De pelgrimstocht

De tocht van Maria en Jozef gaat over de bevroren Pampa’s ‘met distels en brandnetels.’ Waar moet de bloem van het veld geboren worden als er geen beschutting is? Maak plaats voor mijn Kind, dat bijna komt. Alleen een stal beschermt me’. Jozef en Maria, op weg met een verborgen God, en niemand die het weet. Het refrein begint steeds met 'a la huella' ('op pad') zoals gebruikelijk in de liedvorm huella pampeana.

El nacimiento - De geboorte.

Een traditioneel geboortelied in het ingetogen ritme van een vidala uit de westelijke provincie Catamarca. Engelen zingen van de geboorte van de God. ‘God is geboren, het is Kerstmis.‘

Los pastores - De herders.

Een uitbundig herderslied in de sfeer waarin feest gevierd wordt in de olijfboomgaarden van het dorpje Aimogasta op het ritme van de chaya riojana. ‘Basilicum en cederhoning, tijm en laurier, dat het Kind pas inslaapt bij de dageraad’ luidt het refrein.

Los Reyes magos - De drie koningen.

Het driekoningenfeest is in de Latijns-Amerikaanse traditie belangrijk als ‘feest voor de kinderen’, die dan, zoals bij het Nederlandse Sinterklaasfeest, geschenken krijgen en de nacht ervóór wakker liggen. ‘Melchior, Caspar en de zwarte Balthazar laten al hun geschenken achter zodat je er morgen bij het wakker worden mee kan spelen’. Stroop en honing brengen de koningen en een witte poncho van echte alpacawol. ‘Het Kind Gods bedankte de koningen, at de honing en bedekte zich met de poncho. Daarna glimlachte Hij en al bij middernacht schitterde de zon’. Hierbij hoort vrolijke muziek: de takirari is een Indiaans ritme uit het uiterste noorden van Argentinië en Bolivia, heel ritmisch en snel.

La huida - De vlucht.

Een dramatische klacht over de vlucht van kinderen overal ter wereld. Het ritme is weer dat van de vidala zoals in het Kyrie van de Misa maar nu de vorm uit de provincie Tucumán (noordwesten).

Bronnen:

de partituren en de website van de Stichting Argentijnse Muziek en diverse wikipedia-lemma’s.

Pagina laatst gewijzigd 15 december 2014

Terug naar overzicht concerten